Berberys zwyczajny, berberys pospolity (łac. Berberis vulgaris), jakie są właściwości i zastosowanie berberysu? Berberys pospolity to nazwa gatunku krzewu z rodziny berberysowatych, znany również jako kwaśnica pospolita, kwaśniec. Nazwa wywodzi się od smaku jej owoców, które są bardzo kwaśne. Występuje w Europie w stanie dzikim oraz w Skandynawii i Wyspach Brytyjskich jako gatunek zadomowiony. Berberys zwyczajny to krzew, który osiąga 2-3 metry wysokości oraz tyle samo szerokości.

Opis gatunku

Jego pędy są pionowe, łukowato wygięte i słabo rozgałęzione. Berberys zwyczajny, nazywany również pospolitym to roślina ciernista. Jej ciernie są trójdzielne. Liście kwaśnicy pospolitej są kolczasto ząbkowane. Różnokształtne — od odwrotnie jajowatych do podłużno-eliptycznych. Ich długość wynosi ok. 3-6 centymetrów. Przybierają barwę ciemnozieloną. Natomiast jesienią czerwoną. Zimą opadają.

Kwiaty berberysu są żółte o specyficznym zapachu. Zebrane są w zwisające grona o długości ok. 6 centymetrów. Kwitnienie berberysu przypada na maj i czerwiec, wabiąc do siebie owady. Jego owoc to wielonasienna, czerwona jagoda. Różnokształtna — od jajowatego, poprzez podłużny, aż do cylindrycznego. Jagoda ta jest wystarczająco twarda o charakterystycznym kwaskowatym smaku.

Dawniej berberys w stanie naturalnym pospolicie na całym obszarze Polski. Rósł na zboczach, miedzach, w zaroślach i na obrzeżach lasów. Jednak, gdy odkryto, że roślina jest pośrednim żywicielem dla rdzy zbożowej, która jest szkodliwa dla pobliskich upraw, zaczęła być tępiona przez rolników. Spowodowane to było wiosennym pokoleniem tego patogenu, który rozwijał się na liściach kwaśnicy pospolitej. W dzisiejszych czasach berberys pospolity występuje na terenie całej Polski w stanie dzikim. Sadzony przez ludzi głównie jest w parkach i nasadzeniach ozdobnych.

Wymagania uprawowe. Jak przygotować glebę pod roślinę?

Berberys to mało wymagający krzew. Jego wymagania glebowe są niewielkie. Idealnie nadaje się do nasadzeń na niemal każdym rodzaju gleb. Gleba ta jednak musi być odpowiednio przepuszczalna. Idealne będzie podłoże lekkie, piaszczyste, z domieszką gliny. Umiarkowanie żyzne i wilgotne.

Unikać należy podłoża bardzo wilgotnego i ciężkiego. Planując jego obecność w ogrodzie, warto pamiętać o tym, że dużo lepiej radzi sobie z czasowymi suszami niż okresowym zalaniem. Berberys uwielbia stanowiska słoneczne lub półcieniste. Jeśli zadbamy o jego odpowiednie nasłonecznienie, to jesienią odwdzięczy się nam przepięknym kwitnieniem i przebarwieniem liści. Warto również wiedzieć, że berberys to krzew w pełni mrozoodporny. Wytrzymuje temperatury do -22 stopni Celsjusza. To również roślina odporna na zanieczyszczenia powietrza. Za sprawą tego idealnie nadaje się do nasadzeń miejskich. Kwaśnica pospolita idealnie wkomponuje się w nasz ogród, dzięki swojej ciekawej barwie. Może stanowić kolorowe tło dla innych roślin lub wyróżniać się pomiędzy tymi, na które się zdecydujemy.

Sposób uprawy. Jak rozsiewać i sadzić?

Berberys zwyczajny może być rozsiewany z nasion, najlepiej wysianych jesienią, ponieważ po przemrożeniu uzyskamy dobre wschody. Młode rośliny pojawią się dopiero wiosną, najlepszym miejscem na ich rozwój byłby zimny inspekt. Należy pamiętać, że z nasion rozmnażamy jedynie gatunek, ponieważ odmiany mogą nie powtórzyć cech krzewu matecznego.

Jeśli chcemy uzyskać młode rośliny identyczne z rośliną mateczną, to musimy rozmnażać je przez sadzonki. Do tego celu można użyć sadzonek zdrewniałych, pobranych jesienią, jak i późną zimą, oraz sadzonek półzdrewniałych również pobranych jesienią z młodych pędów. Rośliny sadzonkujemy w pojemnikach wypełnionych przepuszczalnym podłożem, a następnie umieszczamy w zimnym inspekcie. Młode krzewy wysadzamy do gruntu, dopiero gdy będą miały dwa lata. Berberysy sadzimy tak jak inne krzewy w naszym ogrodzie, pamiętając o występujących na roślinie cierniach.

Dlatego też należy zaopatrzyć się w grube rękawice, które zapobiegną pokłuciu podczas wkładania krzewu do wykopanego wcześniej dołka. Jeśli chcemy, by roślina mogła łatwiej się rozrastać, warto lekko rozluźnić bryłę korzeniową po wyjęciu berberysu z doniczki. Następnie sadzimy krzew, zasypujemy ziemią i udeptujemy ziemię wokół drzewa. Na sam koniec obficie podlewamy, należy pamiętać, by powtórzyć tą czynność za kilka dni. Dzięki dużej ilości cienkich korzeni przesadzenie tej rośliny jest dosyć proste.

Wymagania uprawowe

Berberys to mało wymagający krzew. Jego wymagania glebowe są niewielkie. Idealnie nadaje się do nasadzeń na niemal każdym rodzaju gleb. Gleba ta jednak musi być odpowiednio przepuszczalna. Idealne będzie podłoże lekkie, piaszczyste, z domieszką gliny. Umiarkowanie żyzne i wilgotne. Unikać należy podłoża bardzo wilgotnego i ciężkiego. Planując jego obecność w ogrodzie, warto pamiętać o tym, że dużo lepiej radzi sobie z czasowymi suszami niż okresowym zalaniem. Berberys uwielbia stanowiska słoneczne lub półcieniste. Jeśli zadbamy o jego odpowiednie nasłonecznienie, to jesienią odwdzięczy się nam przepięknym kwitnieniem i przebarwieniem liści. Warto również wiedzieć, że berberys to krzew w pełni mrozoodporny. Wytrzymuje temperatury do -22 stopni Celsjusza. To również roślina odporna na zanieczyszczenia powietrza. Za sprawą tego idealnie nadaje się do nasadzeń miejskich.

Pielęgnacja. Jak zadbać o odpowiedni rozwój rośliny?

Aby zachować atrakcyjność, pokroju krzewów należy przycinać formujące się wybujałe pędy. Należy również wykonywać cięcie zasadnicze, po przekwitnięciu kwiatów, jak i jesienią. Pielęgnacja ta jest też okazją do usunięcia uszkodzonych gałęzi. Taki zabieg pozwoli berberysowi zwyczajnemu pospolitemu na rozwój młodych przyrostów. Dbać trzeba również o odmłodzenie rośliny. Należy wycinać najstarsze, słabe i martwe pędy, zostawiając te młode i najsilniejsze. Dzięki temu światło dotrze do wnętrza rośliny i pozwoli jej na równomierny rozwój.

Zabieg przeprowadzamy co 3-4 lata, na wiosnę. Nawożenie, jak i podlewanie berberysu pospolitego nie jest konieczne, tylko te krzewy, które są uprawiane w pojemnikach i regularnie podlewamy. Na szczęście roślina jest odporna na choroby, przez co jest bardzo rzadko atakowana przez jakiekolwiek szkodniki. Ewentualnie może pojawić się mączniak prawdziwy, gdy krzew jest posadzony w cieniu, miejscu nieprzewiewnym i wilgotnym.

Właściwości lecznicze i zastosowanie

W celach leczniczych mieszkańcy starożytnego Babilonu i Indii używali berberysu. W średniowieczu ludzie odkryli jego lecznicze zastosowanie na żółtaczkę i malarię. Jej inicjatorką jest Hildegarda z Bingen. W XVII wieku zaczął być szeroko stosowany jako lek na choroby wątroby w Wielkiej Brytanii. Napary i wywary z liści mogą stymulować wydzielanie soków trawiennych i są skuteczne w chorobach dróg żółciowych i wątroby.

Kora i korzenie berberysu mają właściwości antybiotyczne i zawierają alkaloidy izochinolinowe, głównie berberynę, berberynę, palmatynę i magnolinę. Berberys jest zalecany jako środek rozluźniający przy utracie apetytu, kamicy żółciowej, przewlekłym zapaleniu wątroby, zapaleniu błony śluzowej pęcherzyka żółciowego, kamicy nerkowej i wielu innych chorobach. Berberyna ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwpierwotniacze, przeciwbiegunkowe, przeciwnowotworowe, przeciwcukrzycowe, przeciwnadciśnieniowe, przeciwdepresyjne i przeciwzapalne oraz obniża poziom cholesterolu. Obecnie to zastosowanie jest bardzo ograniczone, ponieważ berberyna odkłada się w sercu, wątrobie i trzustce, więc preparaty berberyny nie mogą być spożywane przez długi czas. Ze względu na spadek populacji kora i korzenie nie są już wykorzystywane do celów leczniczych.

Lecznicze zastosowanie owoców, liści, kory i korzenia berberysu

Owoce to surowce do produkcji witamin, posiłków i środków przeciwgorączkowych. Suszone owoce stosuje się jako dodatki do herbaty w celu poprawy ogólnej odporności organizmu. Zwłaszcza przy gorączce, infekcjach bakteryjnych, zapaleniu błon śluzowych i jędrności naczyń włosowatych. Ta aplikacja uzależniona jest od obecności wielu cennych składników: witaminy C, E, karotenoidów, pektyn oraz soli mineralnych.

Związki witaminy P (rutyna, eskulina) mogą poprawić stan zdrowia przy katarze i krwawieniach z nosa. Potwierdzono również skuteczność ekstraktu z owoców berberysu w leczeniu trądziku młodzieńczego.

Zbiór i suszenie

Owoce zbiera się przed osiągnięciem pełnej dojrzałości, ponieważ dojrzałe owoce są bardzo miękkie i łatwo się marszczą. Suszyć w temperaturze do 40 stopni.

Sztuka kulinarna: Z owoców berberysu można również zrobić sok owocowy, syrop, dżem, owoce kandyzowane i dżem. W przemyśle cukierniczym zamiast cytryny używa się berberysu, a nawet nazywa się go polską cytryną. Z drugiej strony Czesi produkują berberys, o którym mówi się, że jest skuteczny na bóle głowy i zaparcia.

Polska szlachta przygotowywała nalewkę z berberysu, którą pito przy ważniejszych okazjach dla zdrowia i przyjemności. Suszone owoce berberysu są szeroko stosowane w kuchni irańskiej, np. jako dodatek do pilawu lub do kurczaka. Z tego powodu Iran jest największym producentem orzechów berberysu. Tam też stworzyli odmianę, która nie zawiera trudnych do usunięcia kamieni.

W starożytności berberys był powszechnym materiałem w przemyśle drzewnym i tokarskim. Służy do wyrobu elementów mebli, dekoracji, pozyskiwania złotych ekstraktów z kory i korzeni berberysu, barwienia włókien naturalnych: jedwabiu, lnu i bawełny oraz pozyskiwania czerwonego atramentu z soków owocowych. W dzisiejszych czasach każda apteka posiada lekarstwa z berberysem w składzie.